διάστημα

Ο ενδιάμεσος χώρος ή χρόνος· χρονική ή τοπική απόσταση. Ο όρος αναφέρεται, επίσης, στον αχανή χώρο που εκτείνεται πέρα από την ατμόσφαιρα της Γης, στον οποίο κινούνται τα ουράνια σώματα. (Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με τις ανθρώπινες δραστηριότητες για την εξερεύνηση του δ. βλ. λ. αστροναυτική. Σχετικά με το δίκαιο του δ. και τις διαστημικές βολίδες βλ. παρακάτω.) (Φυσ.) Στην κλασική φυσική (Γαλιλαίος, Νεύτων) το δ. θεωρείται ως το αμετάβλητο πλαίσιο, μέσα στο οποίο εξελίσσονται τα φαινόμενα (απόλυτο δ.). Σύμφωνα με την άποψη αυτή, το δ. (κενό) υπάρχει ανεξάρτητα από τα φαινόμενα που συντελούνται μέσα σε αυτό και αποτελεί ένα σύστημα αναφοράς στο οποίο μπορούν να ανάγονται όλα ανεξαιρέτως τα φαινόμενα. Ενώ η αρχή αυτή της κλασικής μηχανικής δεν αποκλείει τη δυνατότητα να αποδειχτεί η απόλυτη κίνηση ενός σημείου ως προς το ακίνητο δ., ήταν γνωστό, με βάση την αρχή της σχετικότητας του Γαλιλαίου, ότι είναι αδύνατον να υπάρξει τέτοιο αποτέλεσμα, δηλαδή να συμπεράνουμε αν ένα σύστημα κινείται ή είναι ακίνητο με απλά πειράματα μηχανικής. Αυτό αποτελούσε μια αντίφαση που ξεπεράστηκε από τη θεωρία της σχετικότητας, η οποία μετέβαλε ριζικά την έννοια του δ., αποδεικνύοντας ότι, από φυσική άποψη, δεν νοείται η παραδοχή ύπαρξης του δ. ανεξάρτητα από τα φαινόμενα που είναι δυνατόν να παρατηρηθούν. Έτσι η έννοια του απόλυτου δ. απορρίφθηκε και αντικαταστάθηκε από την έννοια ενός δ. του οποίου οι ιδιότητες είναι σχετικές με την κινητική κατάσταση των σωμάτων. Εξάλλου, η έννοια ενός δ. ανεξάρτητου από τον χρόνο αντικαταστάθηκε από μια άμεση σχέση μεταξύ των τριών διαστάσεων του κοινού δ. και του χρόνου, ο οποίος διαδραματίζει έτσι τον ρόλο μιας τέταρτης διάστασης του συστήματος αναφοράς, στο οποίο αναφέρονται όλα τα γεγονότα. Αν συνδέσουμε το δ. με ένα καρτεσιανό σύστημα αξόνων, κάθε σημείο του δ. μπορεί να οριστεί σε μια τριάδα αριθμών. Έτσι η τροχιά που διαγράφει ένα σημείο κατά την κίνησή του ανάγεται στη γραμμή που αποτελείται από τη συνεχή ακολουθία των σημείων τα οποία κατέλαβε διαδοχικά το κινητό σημείο στο δ. δίκαιο του δ. Τα διαστημικά οχήματα χρησιμοποιούν, όπως και τα αερόπλοια, το έδαφος και την ατμόσφαιρα, αλλά κατευθύνονται και σε στόχους που εκτείνονται πέρα από τη γήινη σφαίρα και το ατμοσφαιρικό της περίβλημα. Αυτό αρκεί για να διαχωριστεί το διαστημικό (ή αστροναυτικό ή κοσμικό, κατά άλλη ορολογία) δίκαιο από το αεροναυτικό. Αρχικά (απόφαση της 14ης Νοεμβρίου 1957 της Γενικής Συνέλευσης του OHE) εξετάστηκε μόνο η ανάγκη δημιουργίας διεθνών ελέγχων για να αποτραπεί η χρήση των διαστημικών πτήσεων για πολεμικούς σκοπούς. Σύντομα, ωστόσο, έγινε φανερό ότι η διαστημική δραστηριότητα δημιουργεί πολύπλοκα νομικά προβλήματα, ακόμα και όταν περιορίζεται σε ειρηνικές και επιστημονικές επιδιώξεις. Προέκυψε έτσι η ανάγκη δημιουργίας μιας νέας έννομης τάξης. Σε αυτή την έννομη τάξη περιλαμβάνονται όλα τα θέματα συνεργασίας και ρυθμίσεις σχετικά με την κυκλοφορία στο δ. ή την οποιαδήποτε χρήση του δ., καθώς και τα θέματα που αφορούν το νομικό καθεστώς των εξωγήινων εδαφών ή υλικών. Στον νέο νομικό κλάδο περιλαμβάνονται επίσης και τα πολυάριθμα προβλήματα που προκύπτουν από τη χρησιμοποίηση του γήινου και του ατμοσφαιρικού χώρου από διαστημικά οχήματα, αφού αυτά εκτοξεύονται από τη Γη ή από την ατμόσφαιρα και επιστρέφουν ενδεχομένως στον γήινο χώρο. Συνεπώς, δημιουργήθηκαν θέματα που αφορούν τη συνεργασία μεταξύ κρατών ή οργανισμών, την κυριαρχία, την ελευθερία των θαλασσών κλπ. Πολλά από αυτά τα προβλήματα άρχισαν να αντιμετωπίζονται μετά την οργάνωση του Διεθνούς Γεωφυσικού Έτους (1957-58), με τη σύσταση ειδικών επιτροπών στον OHE και, τελικά, με την υιοθέτηση από τη Γενική Συνέλευση της απόφασης αρ. 1721 του 1962 με την οποία διεθνοποιήθηκε το εξωατμοσφαιρικό δ. και επεκτάθηκαν σε αυτό οι αρχές του διεθνούς δικαίου και του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Από τότε υπήρξαν και άλλες προσπάθειες, όπως η δήλωση της Γενικής Συνέλευσης του 1963 και η συνθήκη του 1967, που αποκλείουν την ιδιοποίηση εξωατμοσφαιρικών σωμάτων από τα κράτη. Συζητήσεις διεξήχθησαν και στους κόλπους άλλων διεθνών οργανισμών, όπως του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενώ η επιστημονική επεξεργασία του νέου κλάδου προχώρησε σημαντικά κατά τα τελευταία χρόνια.διαστημικές βολίδες.Θαλαμίσκοι διαφόρων σχημάτων και διαστάσεων, εφοδιασμένοι με συσκευές ελέγχου, οι οποίες προορίζονται να εκτελέσουν επιστημονικές μετρήσεις στο διαπλανητικό δ. και να διερευνήσουν τα ουράνια σώματα που ανήκουν στο ηλιακό σύστημα από φυσική άποψη. Διαφέρουν από τους τεχνητούς δορυφόρους, οι οποίοι, αντίθετα, προορίζονται να περιφέρονται γύρω από τη Γη για ένα μικρό ή μεγάλο χρονικό διάστημα και καταστρέφονται όταν έρθουν σε επαφή με τα υψηλά στρώματα της γήινης ατμόσφαιρας. Ιδιαίτερα σημαντικές για τις αποστολές που τους έχουν ανατεθεί και για τα αποτελέσματα που έχουν επιτύχει είναι οι σεληνιακές και οι διαπλανητικές βολίδες, οι οποίες έχουν στείλει στοιχεία για τους πλανήτες Άρη, Αφροδίτη, Ερμή και Δία. Οι βολίδες αυτές, εκτός από το γεγονός ότι διαβίβασαν όλα τα στοιχεία που συνέλεξαν κατά την αποστολή τους στους σταθμούς της Γης, που ήταν κατάλληλα εφοδιασμένοι για τον σκοπό αυτό, μετέδωσαν ακόμα και αρκετές φωτογραφίες τις οποίες έλαβαν από μικρές αποστάσεις. Οι φωτογραφίες αυτές προώθησαν αποφασιστικά τις επιστημονικές έρευνες. Η πρώτη διαστημική βολίδα που εκτοξεύτηκε από τον άνθρωπο ήταν ο αμερικανικός Pioneer I στις 11 Οκτωβρίου 1958 (βάρος 38,5 κιλά). Τέθηκε σε τροχιά πολύ μικρής διάρκειας, διένυσε μόνο το 1/3 της απόστασης Γη-Σελήνη (126.000 χλμ.) και καταστράφηκε κατά την είσοδό του στην ατμόσφαιρα. Τα στοιχεία που συνέλεξε επαλήθευσαν την ύπαρξη των ζωνών ακτινοβολιών Βαν Άλεν. Ακολούθησε η αποστολή πλήθος άλλων, αμερικανικών και σοβιετικών διαστημικών βολίδων. Δεκάδες διαπλανητικές βολίδες εκτοξεύθηκαν από τους Αμερικανούς και τους Σοβιετικούς από το 1958 και μετά. Το 1986 η ευρωπαϊκής κατασκευής διαστημική βολίδα Giotto πέρασε σε πολύ μικρή απόσταση από τον κομήτη του Χάλεϊ και το 1992 από τον κομήτη 26P/Grigg-Skjellerup. Σημαντική ήταν και η αποστολή της διαπλανητικής βολίδας Μαγγελάνος, που το 1990 τέθηκε σε τροχιά γύρω από την Αφροδίτη και χαρτογράφησε την αθέατη πλευρά της. Ιδιαίτερα αξιόλογα αποτελέσματα είχε η αποστολή των διαστημικών οχημάτων Mars Pathfinder και Mars Global Surveyor, που προσεδαφίστηκαν στον πλανήτη Άρη το 1997, ανέλυσαν την επιφάνειά του και τον χαρτογράφησαν. Δύο χρόνια αργότερα, χάθηκαν τα ίχνη δύο οχημάτων της ΝΑΣΑ μόλις αυτά έφτασαν στον κόκκινο πλανήτη. Το 1997 εκτοξεύτηκε, επίσης, η διαστημική βολίδα Cassini, προϊόν συνεργασίας μεταξύ ΗΠΑ και Ευρωπαϊκής Ένωσης, με αποστολή να εξερευνήσει τον πλανήτη Κρόνο και τους δορυφόρους του και προγραμματισμένη άφιξη το 2004. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει, τέλος, να γίνει στον Pioneer 10, που ήταν το πρώτο κατασκευασμένο από τον άνθρωπο αντικείμενο που πέρασε τα όρια του ηλιακού μας συστήματος το 2001, με προορισμό το εξώτερο δ. Βλ. λ. αστροναυτική. H πτήση της αμερικανικής διαστημικής βολίδας του «Μάρινερ IV». Σημειώνονται οι θέσεις της Γης (κίτρινο), του «Μάρινερ IV» (κόκκινο) και του Άρη (γαλάζιο) κατά την πτήση της βολίδας. Ο «Μάρινερ IV» εκτοξεύτηκε στο διάστημα στις 28 Νοεμβρίου 1964 και στις 14 Ιουλίου 1965 πέρασε σε απόσταση περίπου 10.000 χλμ. από τον Άρη και πήρε 21 φωτογραφίες της επιφάνειάς του, τις οποίες μετέδωσε στους γήινους σταθμούς. Κάτω, σχήμα του «Μάρινερ IV»: 1) αντικειμενικός φακός της τηλεοπτικής μηχανής λήψης· 2) όργανα ανίχνευσης του αστέρα Κάνωπος και του Ήλιου, που χρησιμεύουν για τον προσανατολισμό της βολίδας κατά την πτήση και την προσέγγισή της στον Άρη· 3) συστοιχίες φωτοηλεκτρικών κυττάρων· 4) ηλιακά πτερύγια, που χρησιμεύουν για μικρές διορθώσεις της τροχιάς, την οποία επιτυγχάνουν εκμεταλλευόμενα τη δράση της πίεσης της ηλιακής ακτινοβολίας· 5) κινητήριο σύστημα· 6) περσίδες για τον έλεγχο της θερμοκρασίας· 7) παραβολική κεραία· 8) μετρητής της έντασης του μαγνητικού πεδίου· 9) κοινή κεραία. Φωτογραφία του εδάφους της Σελήνης από τη διαστημική βολίδα των ΗΠΑ «Λούναρ Όρμπιτερ ΙΙ». Πάνω από τον διακρινόμενο κρατήρα φαίνονται τα Καρπάθια όρη.

* * *

(-ατος), το (AM διάστημα) [διαστήναι]

1. χρονική ή τοπική απόσταση

2. (κατ' επέκταση) ο αχανής χώρος πέρα από τη γήινη ατμόσφαιρα στον οποίο κινούνται τα ουράνια σώματα

3. μουσ. η απόσταση τών φθόγγων στη μουσική κλίμακα

νεοελλ.

1. ζωολ. το κανονικό χάσμα ή κενό μεταξύ τών δοντιών διαφόρων Θηλαστικών

2. μαθ. το σύνολο τών σημείων (πραγματικών αριθμών) το οποίο περιλαμβάνεται μεταξύ δύο ορισμένων σημείων

3. μουσ. η σχέση μεταξύ δύο συνεχόμενων φθόγγων ως προς την οξύτητα ή βαρύτητά τους

4. (τυπογρ.) τυπογραφικό στοιχείο χωρίς οφθαλμό (= χαρακτήρα) που μπαίνει ανάμεσα στις λέξεις για να δημιουργήσει το κενό

αρχ.

1. ακτίνα κύκλου ή σφαίρας

2. η σύνδεση δύο όρων τής πρότασης

3. ο διαβήτης

4. οπή, άνοιγμα

5. ιατρ. ο βίαιος χωρισμός οστών.